موزه‌های روستایی، تصاویری ملموس از زندگی سنتی‌اند که در آنها می‌توان معماری، آداب و رسوم، صنایع‌دستی و هنرهای بومی را از نزدیک مشاهده و زندگی روستایی را تجربه کرد؛ این موزه‌ها فضایی را فراهم می‌کنند تا مردمان هر سرزمین با گذشته نزدیک پدران و مادران خود آشنا شوند.
موزه میراث روستایی گیلان تنها تجربه ملی در زمینه صیانت از فرهنگ و معماری روستایی با مفهوم موزه فضای باز در ایران می‌باشد. این موزه که در نوع خود در خاور میانه و آسیای مرکزی منحصر بفرد است، با هدف پاسداشت و حفظ میراث مادی و معنوی مردم سرزمین گیلان طراحی شده است. فکر برپایی این موزه پس از زمین لرزه 1369رودبار، توسط دکتر محمود طالقانی مطرح شد.
چند روز پس از وقوع این زمین لرزه، مجموعه مطالعاتی تحت عنوان "اثرات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی" زلزله به سرپرستی دکتر طالقانی آغاز گردید. نتایج این مجموعه تحقیقات بیانگر ایجاد دگرگونی شدیدی در زندگی مردم و گسست آنان از گذشته نزدیک شان بود؛ در واقع از بین رفتن روش زندگی بومی به بهانه نوسازی و توسعه در مناطق آسیب دیده در استان گیلان همانند سایر مناطق کشور از دهه 20 آغاز شده بود و حوادث طبیعی تنها تشدید آن را در پی داشت.
از اوایل سال 1381 مطالعات مقدماتی ایجاد موزه میراث روستایی گیلان زیر نظر نامبرده آغاز شد. عمده‌ترین بخش‌های این مطالعات که تا پایان سال 1383 به طول انجامید را مکان‌یابی موزه و شناسایی حوزه های فرهنگی– معماری گیلان دربرگرفت. از بین گزینه‌های موجود، پارک جنگلی سراوان به دلیل قرارگیری در یکی از پرترددترین جاده‌های شمال کشور، توپوگرافی مناسب و وجود زیر ساخت‌ها در نزدیکی آن مورد توجه طراحان موزه واقع شد و در نهایت 253 هکتار از بخش مرکزی این پارک 1480 هکتاری بعنوان سایت موزه میراث روستایی گیلان انتخاب گردید که حدود 45 هکتار آن برای احداث مجموعه موزه‌ای در نظرگرفته شده‌است.
براساس مطالعات انجام شده و بر مبنای تنوع فرهنگی و معماری استان، حوزه فرهنگي ـ معماري گيلان بدون در نظر گرفتن تقسيمات كشوري و سياسي به 9 زير حوزه دسته‌بندي شد. تقسيمبندي اين حوزهها براساس عوامل زيست محيطي (توپوگرافي، اقليم و...)، نوع فعاليت كشاورزي، فرهنگ (مذهب، گويش، زبان و...) و نوع معماري بومي روستايي صورت پذيرفت. اين 9 زیرحوزه عبارتند از: 2 حوزه سرشاخه شرق و غرب كه هريك داراي 4 زير شاخه ساحلي، جلگهاي، كوهپايه‌اي و كوهستاني ميباشند، بهعلاوه حوزه جلگه مركزي. هر یک از این زیر حوزهها در قالب یک روستا متشكل از گونه‌هاي اصیل و معرف معماري آن حوزه در مجموعه موزه ای بازسازي شده‌اند.
براي انتقال بناهاي روستايي هريك از این حوزه ها، ابتدا مطالعات ميداني به منظور گونه‌شناسي بناهاي آن حوزه صورت مي‌گيرد. از هر گونه، يك نمونه قابل انتقال منطبق بر شاخص‌های موزه، انتخاب و مطالعات مستندسازي معماري و مردم‌شناسي آن انجام و سپس بنا واچيني مي‌شود. پس از انتقال مصالح به سايت موزه بنا در روستاي موردنظر دوباره‌چيني مي‌گردد.
عمليات ساختماني موزه از سال 1383 آغاز و در اردیبهشت 1384 وارد فاز اجرایی شد. تاکنون 28 مجموعه مسکونی شامل بناهای مسکونی و جانبی از مناطق مختلف استان شناسایی، مستندسازی، واچینی و در موزه دوباره چینی شده‌اند. علاوه بر این سه قهوه‌خانه سنتی، مسجد، مدرسه، کارگاه آهنگری، کوره ذغال‌گیری سنتی و بازارچه صنایع‌دستی در موزه بازسازی شده‌اند. طراحی و ساخت تالار اجتماعات، بنای ورودی موزه، خانه پژوهشگران و موزه مشاهیر گیلان با الهام از معماری بومی و با کاربری جدید از جمله تجربه‌های موزه در راه دستیابی به معماری پایدار به عنوان زمینه اعتلای توسعه پایدار در ایران می‌باشد.
تاکنون 35 بنای موزه در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده، همچنین عرصه و حرایم موزه ثبت شده‌است.
برای باززنده‌سازی فعالیت‌های سنتی در روستاها، علاوه بر خانه، بناهای جانبی مثل انبار برنج، تلمبار و طویله و باغچه سبزیجات و صیفی‌جات تقریباً در محوطه همه خانه ها ایجاد شده اند. همچنین ماندابی که در بخش مرکزی سایت -روستای جلگه مرکز - وجود داشت به کشتزار برنج تبدیل شده که همه ساله در آن کاشت و برداشت برنج به روش سنتی انجام می‌گیرد. باغ چای، توتستان و نارنجستان نیز در سایت ایجاد شده اند تا نمایانگر فعالیت‌های معیشتی در روستاهای گیلان باشند. همچنین نگهداری دام و طیور نیز از دیگر فعالیت های رایج در موزه میراث روستایی گیلان است. جشنواره‌های متعدد، موسیقی محلی، مراسم و آئین های سنتی و بازی‌ها و نمایش‌های بومی نیز در موزه برگزار مي‌شوند تا حفظ و به نسل آينده معرفی شود. معرفی مفاخر استان نیز از جمله فعالیت هایی است که در موزه به آن اهمیت ویژه‌ای داده می‌شود.
یکی از دستاوردهای مطالعات معماری و مردم‌شناسی موزه، ثبت و مستندسازی بخش مهمی از میراث شفاهی گیلان است که نتایج آن در قالب کتاب‌های علمی مردم‌شناسی و معماری منتشر شده است. بازدیدهای گروه های دانش آموزی و دانشجویی از موزه میراث روستایی گیلان از جمله فعالیت‌های آموزشی است که نقش مهمی در آشنایی کودکان، نوجوانان و جوانان با فرهنگ بومی گیلان دارد.